هنر کاشی کاری ایرانی

کاشی کاری یکی از قدیمی ترین روش های تزئین نما و معماری ساختمانها در سرزمین های اسلامی و سرزمین های شرقی و از جمله کشور عزیزمان ایران است. اگرچه این هنر از دوران باستان در معماری ایران رواج داشته اما استفاده گسترده از كاشی در بناهای ایرانی به دوران پس از اسلام بازمی گردد. در واقع تاریخچه تولید کاشی در ایران به هزاران سال قبل مربوط می شود که منشا آن سفالگری است که نخستین آثار این هنر در ایران به حدود ۱۰ هزارسال قبل از میلاد می رسد که به صورت گل نپخته بوده که آثار اولین کوره های پخت سفال به حدود ۶۰۰۰ سال قبل از میلاد برمی گردد. در ابتدا کاشی را به هر جسم و متریالی از سنگ و چوب گرفته تا آجر لعابدار می گفتند که از آنها برای پوشاندن سطوح استفاده می کردند. تحول و توسعه صنایع به خصوص صنعت کاشی باعث گردید کاشی سنتی از عناصر خارجی کوچک و رنگی در نما های آجری بنا آغاز شده و به پوشش کامل در آنها منتهی شود. جالب است بدانید کاشی ها با روی کار آمدن لعاب دچار تغییر و تحول بزرگی شدند. بنابراین لعاب کاشی را می توان از مهمترین بخشهای آن برشمرد که در کیفیت و جذابیت آن بسیار تاثیر گذار بوده است. لعاب در واقع سطحی شیشه مانند است که در کاشی ها دارای  دو عملکرد مجزا ی تزئینی و کاربردی است. کاشی های لعاب دار علاوه بر اینکه به سطح معماری ساختمان غنا می بخشد می تواند به عنوان یک عایق رطوبتی مهم نیز در ساختمان عمل نماید.

● فهرست این صفحه 
● خلاصه ای از تاریخچه کاشی کاری در ایران
● هنر کاشی کاری قبل از اسلام
● هنر کاشی کاری پس از اسلام
● آشنایی با انواع کاشی ها
● کاشی های هشت ‌پر ستاره‌ای، زرین فام و هفت رنگ
● کاشی های معرق، معقلی و مشبک

- خلاصه ای از تاریخچه کاشی کاری در ایران:

تمدن بشري، از ابتکار و ساخت تا به تکامل رسيدن، با سفالينه آغاز شده است و هنر کاشی کاری نیز ریشه در هنر سفالگری دارد. ظرفهای سفالی کشف شده در اطراف قزوین به هزاره پنجم قبل از میلاد باز می گردد که از خاک رس خالص و با نقش دهي بر لعاب هاي مرغوب و پخت اصولی تهيه شده اند. آجرهای لعاب‌ دار و کاشی‌ های رنگی باقی‌ مانده از این زمان، تأکیدی بر پیشرفت فن کاشی‌ کاری ایرانی از گذشته های  دور تا به امروز است و شاید همین آثار به جا مانده سبب شده که بسیاری از هنر شناسان، ایران را زادگاه کاشی در دنیا بدانند. کاشی کاری بهترین و عالی ترین شیوه ای است که ایرانیان برای تزیین و آرایش ساختمان‌ها ابداع کرده‌اند. این هنر از آغاز، فراز و نشیب‌ های زیادی را پشت سر گذاشته تا به تعالی امروزه خود رسیده است.  تا اوایل قرن هفتم هجری، ماده مورد استفاده برای ساخت کاشی ها گل بود اما در قرن ششم هجری، یک ماده دست ساز که به عنوان خمیر سنگ یا خمیر چینی مشهور است، معمول گردید و در مصر و سوریه و ایران مورد استفاده قرار گرفت. نخستین نشانه های استفاده از کاشی با نام و اصولی که امروزه می شناسیم بر سطوح معماری، مناره مسجد جامع دمشق است که تقریبا متعلق به 450 هجری قمری می باشد. اما در ایران این هنر در دوره حکومت سلجوقیان و در دوره ای پیش از آغاز قرن هفتم هجری، توسعه یافت که مرکز اصلی تولید آن نیز شهر کاشان بوده است. كاشی های سلجوقی تولید شده در کارگاه های تولید کاشی در کاشان به شكل ستاره یا صلیب بودند که  بهترین نمونه آنها را می توان در گنبد خانه حرم امام رضا (ع) در شهر مشهد نظاره کرد. 

- هنر کاشی کاری قبل از اسلام:

کاشی کاری قبل از اسلام را می توان به کاشی کاری در دوره هخامنشی، اشکانی و ساسانی تقسیم بندی کرد. تزئینات کشف از دوران هخامنشیان آجرهای لعابدار رنگین و منقوش و ترکیب آنها در این دوران را نشان می دهد که رنگ متن اصلی کاشی های این دوره اغلب زرد، سبز و قهوه ای می باشد و لعاب روی آجرها از گچ و خاک پخته تشکیل شده است. همچنین از تزیینات کاشی برای آرایش کتیبه ها نیز استفاده شده است. در دوره اشکانیان صنعت لعاب دهی بخصوص برای پوشش جدار داخلی و سطح خارجی ظروف سفالین، پیشرفت شایانی داشت. بنا به نظر برخی از محققان این صنعت در دوره اشکانی در نتیجه ارتباط تجاری و سیاسی بین ایران و چین ایجاد و رشد یافته است. البته هنرمندان این دوره استفاده چندانی از لعاب برای پوشش خشت و آجر نکرده و نقاشی دیواری را برای تزیین بناها ترجیح داده اند. در زمان حکومت ساسانیان، مجددا کاربرد آجرهای لعاب دار و صنعت موزائیک سازی گسترش یافته و صنعتگران و معماران از آن برای آرایش و تزئین بنا استفاده می کردند و علاوه بر آن هنر موزاییک سازی نیز متداول گشته و رنگ آمیزی های متناسب، ایجاد هماهنگی و رعایت تناسب از ویژگی های کاشی کاری دوره ساسانی می باشد. 

- هنر کاشی کاری پس از اسلام:

کاشیکاری یکی از قدیمی ترین روش های تزئین معماری به عنوان یک پوشش دهنده سطح در سرزمین های اسلامی و شرقی بوده است و به عنوان یکی از مهمترین عامل زیبایی و ماندگاری در بناهای اسلامی شناخته می شود. از جمله کاشی کاری هایی که می توان در دوران اسلامی به آنها اشاره کرد کاربرد این صنعت در سامرا و عراق، ایران، ترکیه و سوریه است. این نوع کاشی ها در سامرا تولید و به کشور هایی چون تونس صادر می شده است. علاوه بر عراق و بغداد، کوفه و بصره نیز از مراکز تولید محصولات سفالی بوده اند. این صنعت در اواخر قرن سوم هجری در عراق رو به افول رفت اما در بخشهای دیگر قلمرو اسلامی از جمله سوریه و ایران ادامه یافت. هنر کاشی کاری در ترکیه تا حد بسیار زیادی تحت تاثیر این صنعت در ایران بود و در سوریه نیز تا قرن سیزدهم ادامه یافت اما بهترین دوره مربوط به قرن دهم می باشد که به اوج  خود در سوریه می رسیده است.

- آشنایی با انواع کاشی ها:

کاشی از لحاظ تاریخی پنجمین شیوه اساسی و بنیادی در تزئینات ساختمانی می باشد. استفاده از این شیوه در معماری اسلامی نیز بسیار رایج شد و طرح‌ های جالب جای تزئینات خشتی و گچی را گرفتند. 

- کاشی های هشت ‌پر ستاره‌ای، زرین فام و هفت رنگ:

از قدیمی ترین نوع این کاشی ها  می توان به کاشی هشت ‌پر ستاره‌ای و چلیپا، کاشی زرین فام و کاشی هفت رنگ اشاره کرد که هر یک کاربرد ویژه خود را داشته اند. تزئینات به‌جا مانده از دوره هخامنشیان حکایت از کاربرد آجرهای لعابدار رنگین و منقوش و ترکیب آنها دارد که از انواع کاشی های ستاره ای است که به مرور یکی از مهم‌ترین عوامل تزئین منزل و پوشش برای استحکام بناهای گوناگون به‌ویژه بناهای مذهبی شد. در سده های نخستین دوران اسلامی آجرهای بدون لعاب رایج شد. در این دوران، کاشیکاری ابتدا برای آراستن قسمت‌های بالایی مناره‌ها، برجسته ‌کردن جملات مذهبی به ‌کار می‌رفت اما کم کم جای خود را در تزئینات بنا ها باز ‌کرد و طرح‌های هندسی با گُل ‌بوته‌ هایی به شکل قرینه در زمینه ترکیب شد. در عصر صفویه نصب کاشی‌ های چهارگوش درون قاب ‌هایی بزرگ، منظره‌ هایی بدیع همراه با عناصر پیکره‌ای و شخصیت‌های گوناگون، به‌وجود آورد و مساجد وبناها با پوششی از کاشی‌های هفت رنگ در درون و بیرون تزئین شدند. کاشی های زرین فام ابتدا در قرن دوم هجری در مصر برای تزیین شیشه مورد استفاده قرار می گرفته به این صورت که پس از به کار گیری لعاب سفید بر روی بدنه کاشی و پخت آن، کاشی با رنگدانه های حاوی مس و نقره رنگ آمیزی می شده و مجددا در کوره حرارت می دیده و در نهایت به صورت شیء درخشان فلزگونه ای در می آمده است.

- کاشی های معرق، معقلی و مشبک:

صنعت هنری و تزئینی کاشی کاری در کشورهای اسلامی به اوج شکوفایی خود رسید و یکی از ویژگی‌های برجسته معماری اسلامی محسوب گردید. کاشی‌های که برای تزئین عمارات به کار می‌روند عموماً سه نوع به نامهای کاشی های معرق، معقلی و مشبک هستند. هنرمندان ایرانی از ترکیب کاشی‌های با رنگ‌های گوناگون به شیوه موزائیک، نوع کاشی‌های «معرق» را به‌وجود آوردند. این تکنیک اولین بار در دوره ایلخانیان مورد استفاده قرار گرفت به طوری که سفالهای لعاب داده شده را بر مبنای طرح اصلی می بریدند و سپس با در کنار هم قرار دادن آنها، طرح اصلی را می ساختند. زیباترین و سخت‌ترین مدل کاشی، معرق است که فقط استادان بزرگ از پس اجرای آن برمی‌آیند که به عنوان نمونه می توان به مسجد گوهرشاد در مشهد اشاره کرد. از ترکیب کاشی‌های ساده با تلفیق آجر و گچ، نوع کاشی‌های معقلی یا بنایی را پدید آوردند زیرا این کاشی به خط کوفی بنایی مزین بوده و در سطوح مختلف تزئینات معماری از آن استفاده می‌شده است. از این خط در کتابت و نگارش استفاده نمی‌شده، اما در معماری کاربرد زیادی داشته است. این نوع از کاشی کاری اگر چه پیش از ظهور اسلام به دست ایرانیان ابداع شد، اما در دوران اسلامی و در قرن پنجم هجری به کمال رسید. در کاشی کاری مشبک همانطور که از نامش مشخص است کاشی ها به صورت شبکه شبکه در می‌آیند به گونه ای که نور از آن بتواند عبور کند. ایجاد پنجره‌ های مشبک در دیوار های مشرف به نور، برای بهره‌مندی از نور و جلوگیری از اشراف بیرون بر درون خانه یکی از کاربرد های کاشیکاری مشبک است. شیوه‌ کار نیز در این نوع کاشی‌ کاری به این شکل است که سفال‌ های لعاب داده شده را بر اساس طرح اصلی بریده و سپس به صورتی که مابین آن‌ ها فضای خالی باشد در کنار یکدیگر قرار می‌دهند. مشبک‌های مسجد جامع شیخ لطف الله، مقبره جعفر اصفهانی و بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی از جمله زیباترین نمونه‌های کاشیکاری مشبک محسوب می گردند.