گبه و گلیم چیست؟

فهرست مطالب:
● گبه چیست و نوع بافت آن چگونه است؟
● گبه چیست و چه ابعادی دارد؟
● نام گذاری مفهومی گبه
● انواع گبه
● تفاوت گبه و گلیم

گبه چیست و نوع بافت آن چگونه است؟

کشور ایران در کنار زیبایی های چشم نوازی که از شمال دریای نیلگون آن تا جنوب و شرق مناطق جنگلی استان کشیده شده است همگی غیر قابل توصیف و فوق العاده روح بخش هستند. اقلیم دلربا چهارگانه آن و زیست بوم لطیف و آرام آن هر بیننده ای را مجذوب خود می نماید و آب و هوای مطبوع و لطیف آن دلبستگی شدیدی ایجاد می نماید. در میان رنگ و عطر این همه زیبایی چه در شمال کشور و آب و هوای معتدل آن و چه در خطه جنوبی و گرم و خشک آن، آنچه این ارزشمندی را دوچندان می کند وجود دستاوردهای دست ساز سنتی هر یک ازاستانهای این سرزمین پهناور است . صنایع دستی مردمان ایران زمین که از تنوع و جاذبه کم نظیری برخوردار است نه تنها ایرانیان هنر پرور و هنر دوست را به اقبال و ستایش وا می دارد بلکه هر میهمان و مسافر بوم گردی را که به این کشور و مناطق مختلفش سفر می کنند به تحسین و استقبال از این دعوت می نماید.پیشینه تاریخی هنر گبه بافی به استان فارس با قدمتی ۱۵۰ ساله می رسد و در زمینه گبه بافی استان فارس را میتوان از پیشگامان این هنر در ایران دانست. این منطقه شامل ایل نشینانی چون ایلات قشقایی، خمسه، ممسنی و بختیاری میباشد و میتوان با جرات گفت که گبه های بافت ترکان قشقایی فارس هنر ستودنی سایر هنردوستان جهان می باشد. اگرچه از دیدگاه بسیاری از تاریخشناسان و کاوشگران آثار هنری، اصالت بافت گبه بافی از عشایر به ابداع و ابتکار رسیده اما آموزش و بافت این فرش سنتی محصور و محدود نمانده و به روستاهای سایر استانهای ایران و از جمله استان گیلان نیز رسیده است. این صنایع دستی که متعلق به دستانی توانا و هنرمند از قلب هایی ساده و مهربان ایرانی است بازتاب گسترده ای در هنرنمایی کشوری و جهانی دارد. به طوری که بسیاری از صنایع دستی کشور در بازارهای خاورمیانه و نیز موزه های هنری جهانی با تماشا و استقبال زیادی مواجه است. در میان انواع متنوع و متعدد صنایع دستی کشور عزیزمان ایران امروز می خواهیم به یک بخش از آن و توصیف و معرفی آن به شما خوانندگان عزیز ملک فوری بپردازیم. صنایع دستی گبه و گلیم فرش که میراثی هنری است که نسل اندر نسل در میان مادران ایرانی برای دخترکانشان به ودیعه نهاده می شود و هر نسل این هنر اصیل آموزش داده می شود تا زنده و پابرجا بماند.

گبه چیست و چه ابعادی دارد؟

آنچه نیاز هر خانه ایرانی است، زیراندازی است که روی زمین قرار گرفته تا هم محیط خانه را گرم تر و زیباتر نشان دهد و هم از سرمای زمین در هنگام راه رفتن و خوابیدن روی سطح زمین جلوگیری نماید. در ایران از قدیم که هنوز تعدد فرش ها و موکت های ماشین بافت افزایش و بازار نداشت تمام خانه های گیلانی از انواع زیراندازهایی که بانوی خانه و اعضاء خانواده آن را می بافتند استفاده می شد. در میان انواع متعدد زیراندازها گبه نیز بعنوان یک هنر دست بافت زیرانداز بسیار محکمی با ابعاد و طرح های متنوع در خانه ها استفاده می شده است. گبه بافی سنتی با تار و پود نخ هایی است که از پشم گوسفند و نخ پیله ابریشم تهیه می شود. بافت گبه برگرفته از پرزهای بلندی است که در طرح ریزی اولیه گبه تعداد پودها نسبت به تارها بسیار زیادتر می باشد. این تعدد موجب می شود تا بافت گبه لطیف تر و نرم تر باشد. اگر بخواهیم اندازه دقیقی از تارو پودهای گبه ارائه دهیم می توانیم بگوییم که گاهی دارای سه الی هشت پود در هر رج است که اندازه پرزهای آن گاهی تا یک سانت و نیم نیز می رسد. گبه به لحاظ وزن نیز سنگین است. به طور متوسط می توان گفت در هر متر مربع از گبه ما شاهد حدودا سه کیلوگرم وزن هستیم.

نام گذاری مفهومی گبه:

گبه را از این جهت بدین نام می خوانند چون دارای ضخامت و زمختی بیشتری نسبت به فرش و گلیم فرش می باشد. نام گذاری اولیه آن به این عنوان به مفهوم محافظ می باشد. محققان هنری معتقدند که واژه گبه در اصل به مفهوم خام، طبیعی و دست نخورده می باشد و چون در ابتدای پیدایش این هنر مردمان ایرانی آن را از پوست حیوانات می ساختند حالتی کاملا خام و طبیعی تر نسبت به روز گار کنونی داشته است. یک نکته خوش مضمون اینکه در میان انسانهای نخستین گبه با نام خرسک معروف بوده است.

انواع گبه :

گبه در انواع خود و در طرح ریزی ها و نقش و نگار ماندگارش برگرفته از یک ترکیب و تعریف مفهومی است یعنی آداب و رسوم ایرانیان و آنچه در مذهب و سنت ایرانی نهفته است را می توان در این هنر دستی به وضوح مشاهده نمود.
* "گبه شیر" از اولیه ترین طرح های گبه است که در تعریف طرح خود از دیدگاه مذهب سنبل شجاعت و متانت و از دیدگاه سنت ایرانی نماد شوکت و بزرگی می باشد.
* " گبه خشتی" که دارای قاب های متعددی است که هر کدام شکل متفاوت و یا هماهنگ با سایر طرح و شکل خود دارد. و در واقع انواع اشکال هندسی و مهندسی شده از جمله خاتم کاری، نقوش ستارگان، پرنده و گلها و درختان را در دل خود جای داده است. 
* " گبه ترنج" را می توان در فارسی با نام "حوض" نیز خواند. این نامگذاری بدین خاطر است که ما در مرکز گبه شاهد طرح حوض هستیم که در اطراف آن انشعاباتی چون گلبرگ و غنچه نقش بسته است.
* اینکه پیشینه گبه را به ایلات و عشایر می دانیم به طرح و نقشه آن نیز برمی گردد. در طرح و نقش آن نیز این پیشینه اثرگذار بوده بطوری که ما در گبه طرحی به عنوان " طرح ایالاتی" داریم که دارای انواع قشقاییا، هیبت لو، لری و کردی می باشد. این طرح ها برگرفته از ذهنیت انتزاعی هنرمندان عشایری و ایلات می باشد. طرح ایالاتی شامل طرح هایی از انواع گل و درخت و کادر بندی های مربع و مستطیل و لوزی و دایره می باشد.
* "گبه طرح درخت" از جمله طر های سنتی و اصیل گبه است که شامل طرح بید مجنون نماد ملال و اندوه ، درخت سرو مظهر نشاط و سرور است.
* "گبه هندسی" که برگرفته از انواع نقوش خاتم شیراز، ختایی، جوشقانی، محرمان، قابی و ستاره می باشد.
طرح ها و نقش های گبد بسیار متفاوت و متنوع است که هریک بیانگر یکی از سنت ها و مذهب ایرانی اسلامی می باشد که بازهم می توان به گبه طرح چهار فصل، گبه گل و... اشاره نمود که گویای نماد و مظهر فرهنگ غنی ایرانی هستند. طرح ها و نقش های گبه بسیار متفاوت و متنوع است که هریک بیانگر یکی از سنت ها و مذهب ایرانی اسلامی می باشد که بازهم می توان به گبه طرح چهار فصل، گبه گل و... اشاره نمود که گویای نماد و مظهر فرهنگ غنی ایرانی هستند.

تفاوت گبه و گلیم

در نگاه اول شاید نتوان فرقی بین گبه و‌گلیم فرش قائل شد. شاید این شباهت ما بین این دو هنر دست بافت بخاطر اصالت آن در بین مردمان ایرانی ونوع نقش و نگار برخواسته از خلاقیت یک فرهنگ اصیل باشد.
 گبه و گلیم را باید در بین اندازه و ابعاد آن مفارقت دید. معمولا ابعاد گلیم از گبه بزرگتر است. البته گبه در ابعاد بزرگ مثلا ۶ متر نیز می شود. دومین تفاوت در جنس آنها است‌. اگر چه متریال به کار رفته در هر دوی این هنر ایرانی پشم و‌کرک است اما بخاطر نوع بافت و طرح، به راحتی می توان آن ها را از هم شناخت. تفاوت سوم در رنگ این دو می باشد. رنگ های استفاده شده در گلیم معمولا تنوع بیشتری نسبت به گبه است. ولی در این میان نباید فراموش کرد که گبه ها و گلیم های ماشینی امروز که از رنگ ها مصنوعی در آن ها استفاده می شود تنوع بیشتری نسبت به نمونه های دستباف و سنتی را دارا می باشند. چهارمین تمایز گبه و کلیم در خصوص نقش و نگار ان دو است چرا که گلیم به دو صورت ذهنی و از روی نقشه انتخاب و تهیه می شود، اما در بافت گبه همه طرح ها به صورت ذهنی بافته می شوند. نوع بافت گلیم های تولید شده به این صورت است که شما روی آن پرز نمی بینید، اما گبه به صورت پرز دار بافته می شود. خوب است یکایک فرهنگ و سنت ایرانی را می توان در هزاران هنر این مرز و بوم که گبه بافی بخشی از ان می باشد به وضوح یافت. باید بخاطر داشته باشیم انچه سنت های ایرانی را اصیل و وارسته می سازد نشانه های صداقت و شجاعت و عدالت و مهربانی مردمان این سرزمین است که با تارو پود هنر ایرانی گره خورده است. بازار گبه بافی تنها منحصر به داخل ایران نمانده است و همانطور که در ابتدا اشاره شد وارد بازار جهانی فرش شده است. گبه بافی را بعنوان یک هنر ایرانی که گویای فرهنگ ما است می توانیم آموزش داده تا ماندگاری این دست سازه زیبا را نسل اندر نسل جاودانه سازیم.